चरा अवलोकनका लागि राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टिमा चर्चित गन्तव्य

नेपालको सुदूरपश्चिम भागमा अवस्थित शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्ज एक अत्यन्त महत्वपूर्ण संरक्षित क्षेत्र हो, जुन प्राकृतिक विविधता, जैविक सम्पदा, दुर्लभ प्रजातिहरूको बसोबास र अद्भुत फाँटहरूको लागि चिनिन्छ। कञ्चनपुर जिल्लामा रहेको यो निकुञ्ज नेपालको एकमात्र संरक्षित सवाना प्रणाली भएको कारणले अन्तर्राष्ट्रिय संरक्षणकर्ताहरूको ध्यान तान्न सफल भएको छ। घाँसे मैदान, झाडी, नदी किनारका बनस्पति, हरियाली जंगल र अनगिन्ती चराचुरुङ्गीहरूको सामीप्यले यो क्षेत्र एक प्रकारको जैविक स्वर्गको रुपमा स्थापित भएको छ।

शुक्लाफाँटाको नाम नै त्यहाँको मुख्य फाँटा "शुक्लाफाँटा" बाट राखिएको हो, जुन नेपालकै सबैभन्दा ठूलो खुला सवाना मैदान मानिन्छ। यसको क्षेत्रफल करिब ३०५ वर्ग किलोमिटर छ, जसमा मुख्य संरक्षण क्षेत्र र त्यस वरिपरि रहेको २४३ वर्ग किलोमिटरको बफर जोन पनि समावेश छ। सुरुमा सन् १९७६ मा वन्यजन्तु आरक्षको रूपमा स्थापना गरिएपनि सन् २००४ मा यसलाई राष्ट्रिय निकुञ्जको दर्जा दिइएको हो। यद्यपि, दशकौं अगाडिदेखि यस क्षेत्रले जैविक विविधताको संरक्षणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको छ।

यो निकुञ्ज केवल संरक्षण मात्र होइन, अध्ययन, अनुसन्धान, पारिस्थितिकी व्यवस्थापन र सामुदायिक संलग्नताको दृष्टिकोणले पनि अत्यन्त उपयोगी छ। यहाँको पारिस्थितिकीय तन्त्रमा नदीहरू, तालहरू, झाडीहरू, घाँसे मैदान, साल र सिसौका जंगलहरू लगायत विभिन्न जैविक संरचना रहेका छन्। जलवायु पनि उपयुक्त छ — यहाँ गृष्मकालमा तातो र जाडोमा चिसो हावापानी पाइन्छ, जुन जैविक विविधताको वृद्धिमा सहयोगी मानिन्छ।

वन्यजन्तु र जैविक विविधताको अपार सम्पदा

शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्ज जैविक विविधताका दृष्टिले नेपालको एक अनमोल धरोहर हो। यहाँ भेटिने स्तनधारी जनावर, चराचुरुङ्गी, सरिसृप, जलचर, उभयचर, कीराहरूको संख्याले यो क्षेत्रलाई जैविक दृष्टिकोणले सम्पन्न बनाएको छ। विशेषगरी "बारासिंगा" अर्थात भारतीय मृग, जुन नेपालमा केवल यही ठाउँमा मात्र पाइन्छ, शुक्लाफाँटाको पहिचान बनेको छ। विश्वमै शुक्लाफाँटामा बारासिंगाको सवैभन्दा ठूलो र सुरक्षित बासस्थान रहेको प्रमाणित भइसकेको छ।

त्यस्तै, यहाँ बंगाल बाघको समेत बासस्थान रहेको छ। बाघलाई संरक्षण गर्ने सन्दर्भमा शुक्लाफाँटा बर्दिया, चितवन, र भारतको काठमाड वाइल्डलाइफ सेन्टुरीसँग जैविक गल्लीमार्फत जडिएको छ, जसले बाघहरूलाई बसाइँसराइमा सहजता प्रदान गर्दछ। यहाँ बाघसँगै चितुवा, जंगली हात्ती, गैँडा, दलदल हरिण, स्याल, भालु, र अनेकौं स्तनधारी प्रजातिहरू पाइन्छन्। जंगल र मैदानमा बाँच्ने यी जनावरहरूलाई सुरक्षित वातावरण दिन निकुञ्ज प्रशासनले निगरानी, अनुसन्धान र निगरानी टावरमार्फत कार्य गर्दै आएको छ।

शुक्लाफाँटा चरा अवलोकनका लागि राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टिमा निकै चर्चित गन्तव्य हो। यहाँ हालसम्म ४२० भन्दा बढी प्रजातिका चरा अभिलेख गरिएको छ, जसमा संकटग्रस्त र दुर्लभ प्रजातिहरू पनि छन्। विशेषगरी बंगाल फ्लोरिकन, सारस क्रेन, ग्रे-हेडेड फिस ईगल, ग्रेट स्लेटी वुडपेकर, चेस्टनट बब्ब्लरजस्ता चराहरू पर्यटकका लागि मुख्य आकर्षण बन्छन्। वर्षको विभिन्न समयमा विभिन्न प्रकारका प्रवासी चराहरू पनि यहाँ आइपुग्ने हुँदा चराचुरुंगी अवलोकनका लागि यो निकुञ्ज एक गतिशील गन्तव्य हो। चैत–बैशाखमा घाँसे मैदान फ्रेस भएको बेला चराहरू सहजै देख्न सकिन्छ।

यहाँ उभयचर र सरिसृपहरूको पनि पर्याप्त उपस्थिति छ — जस्तै गोही, अजिङ्गर, सर्पका विभिन्न प्रजाति, बेंग, कछुवा आदि। त्यस्तै, निकुञ्जमा पाइने दुर्लभ बिरुवाहरू, जडीबुटी, औषधीय वनस्पति र अन्य जीवजन्तुले शुक्लाफाँटालाई शोधकर्ताहरूको लागि खुला प्रयोगशाला बनाएको छ। विद्यालय र विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूले प्रकृति अध्ययनका लागि यहाँलाई एक शैक्षिक स्रोतको रूपमा प्रयोग गरिरहेका छन्।

पर्यटकीय सम्भावना र अनुभव — प्रकृतिको काखमा एक रमणीय यात्रा

शुक्लाफाँटा निकुञ्जमा पुग्दा पर्यटकले कुनै आधुनिक शहरी गन्तव्यभन्दा फरक प्रकारको प्राकृतिक अनुभव लिन्छन्। यहाँको शान्त वातावरण, बग्ने चेली खाडी र स्यामबोक झाडीबीच बारासिंगा चरिरहेको दृश्य, चरा चिरबिर, र टाढाबाट सुनिने बाघको गर्जन — यी सबै मिलेर एउटा अनौठो प्रकृति संसारको निर्माण गर्छ। निकुञ्जभित्र वन्यजन्तु सफारी, जंगल ट्रेकिङ, चराको अवलोकन, टावर क्लाइम्बिङ, तालहरूमा भ्रमण, प्राकृतिक फोटोग्राफी, र बोटानिकल अध्ययन जस्ता गतिविधिहरू सम्भव छन्।

पर्यटकहरूका लागि प्रमुख आकर्षण क्षेत्रहरूमा “शुक्लाफाँटा मैदान”, “रानी ताल”, “डम्पा ताल”, “काँडारालगायतका पातलो जंगलहरू”, तथा "गभ्सी खोला" को किनार समावेश छन्। रानी ताल ऐतिहासिक रूपमा पनि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ — जनकथनअनुसार एक रानी आफ्ना दासीसँग यहाँ नुहाउन आउँथिन्, त्यसैले यो तालको नाम ‘रानी ताल’ रहन गएको हो। यहाँ चराहरूको आवागमन उच्च भएकोले ताल वरिपरि पर्यटकहरूका लागि क्यामरा लिएर घुम्न उपयुक्त गन्तव्य मानिन्छ।

निकुञ्जको प्रवेशद्वारबाट भित्र प्रवेश गर्दा सरकारी गाइड, सुरक्षा गार्ड, र निकुञ्ज प्रशासनले आवश्यक जानकारी र संरक्षण उपायहरू प्रदान गर्छन्। होमस्टे, इको-क्याम्प, गेस्ट हाउस, रिसोर्ट, र स्थानीय खानाको सुविधा पनि उपलब्ध छन्। हालसम्म भीमदत्त नगरपालिका (महेन्द्रनगर) बाट करिब १५ किलोमिटर टाढा पर्ने यो निकुञ्ज सडकमार्गबाट सजिलै पुग्न सकिने गन्तव्य हो। यदि सम्बन्धित निकायले डिजिटल प्रवर्द्धन, ईको टुरिज्म अभियान, र पूर्वाधार विकासमा जोड दिएमा यहाँको पर्यटन सम्भावना झनै बढ्न सक्छ।

संरक्षण चुनौती, समाधान र दीर्घकालीन दृष्टिकोण

शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्ज जैविक दृष्टिकोणले उत्कृष्ट भए तापनि संरक्षणमा विभिन्न चुनौतीहरू छन्। स्थानीय बस्तीको विस्तार, सीमावर्ती क्षेत्रको अव्यवस्थित जनसंख्या, जङ्गलभित्रको अवैध प्रवेश, घाँस दाउरा संकलन, र अवैध सिकारजस्ता समस्याहरू अझै पूर्णरूपमा समाधान भइसकेका छैनन्। यद्यपि, पछिल्लो केही वर्षदेखि निकुञ्ज प्रशासन, नेपाली सेना, स्थानीय निकाय, तथा गैरसरकारी संस्थाहरूको सहकार्यमा संरक्षण अभियान सशक्त बनिरहेको छ।

सरकारले जैविक गल्लीलाई प्रोत्साहन दिँदै यस निकुञ्जलाई बर्दिया, चितवन तथा भारतीय संरक्षित क्षेत्रसँग जोडेर वन्यजन्तुको आवतजावतलाई सहज बनाएको छ। यसले बाघजस्ता ठूला जनावरहरूको आबादी स्थायित्वमा मद्दत पुर्‍याएको छ। त्यस्तै, स्थानीय समुदायलाई पर्यावरणीय शिक्षा, संरक्षण तालिम, सहकारीमा सहभागी गराउने कार्यक्रम, तथा महिला समुह र युवाहरूलाई संरक्षण अभियानमा समावेश गराउने कार्यले सकारात्मक परिवर्तन ल्याएको छ।

भविष्यमा शुक्लाफाँटालाई एक सशक्त ईको टुरिज्म केन्द्र बनाउने योजनासमेत अघि बढाइएको छ। यसका लागि आवश्यक सडक सुधार, सूचना केन्द्र स्थापन, वैज्ञानिक अनुसन्धानमा लगानी, डिजिटल सूचना बोर्ड, तथा QR-कोड आधारित गाइडिङ सिस्टम जस्ता प्रविधिको प्रयोग अनिवार्य हुनेछ। सरकारी नीति, निजी क्षेत्रको सहभागिता र अन्तर्राष्ट्रिय साझेदार संस्थाहरूको सहयोगले शुक्लाफाँटालाई विश्वकै उत्कृष्ट जैविक पर्यटन गन्तव्य बनाउने मार्ग प्रसस्त हुनेछ।

निष्कर्षमा, शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्ज केवल सुदूरपश्चिम नेपालको गौरव मात्र होइन, सम्पूर्ण नेपालको जैविक सम्पदाको अमूल्य खजाना हो। यहाँ पाइने जैविक विविधता, प्राकृतिक सौन्दर्य, जनावरको बासस्थान, चराचुरुंगीको घुइँचो, र स्थानीय जनजीवनले गर्दा शुक्लाफाँटा संरक्षण, अनुसन्धान र पर्यटनको समुन्नत केन्द्र बन्न सक्छ। आवश्यक नीतिगत सहकार्य, जनस्तरको सहभागिता र दूरदर्शी योजना सँगै शुक्लाफाँटा विश्वमै चिनिने दिन अब टाढा छैन।