इन्टरनेट सुरक्षाको पक्ष कमजोर

आजको युग सूचना प्रविधिको युग हो । मोबाइल इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जाल हाम्रो जीवनको अभिन्न अंग बनिसकेका छन् । हरेक घर, गल्ली, सहर र गाउँसम्म मोबाइल फोन र इन्टरनेट पुगेका छन् । सामाजिक सञ्जाल अब केवल मनोरञ्जनको साधन मात्र नभई आजको पुस्ताको अभिव्यक्ति, जिज्ञासा र चेतनाको स्रोत पनि बनेका छन् । तर, यस प्रविधिको प्रयोगसँगै धेरै किसिमका समस्याहरू पनि देखा परेका छन्, जस्तै इन्टरनेटको दुरुपयोग, साइबर अपराध, अश्लील सामग्रीको प्रवाह, लागूपदार्थको कारोबार, अवैध वित्तीय लेनदेन, र डार्कनेट जस्ता गम्भीर विषयहरू ।

नेपालजस्तो देशमा जहाँ इन्टरनेटको पहुँच विस्तार हुँदै गाउँसम्म पुगेको छ, त्यहाँ यसको सही प्रयोग गर्नु झनै चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको छ । मोबाइल इन्टरनेटले धेरैलाई सशक्त बनाएको छ । विद्यार्थीहरूले अनलाइन कक्षा लिन थालेका छन्, कृषकहरूले बजारको जानकारी इन्टरनेटबाट लिन थालेका छन्, व्यवसायीहरूले अनलाइनमार्फत सामान बिक्री गर्न थालेका छन् । तर, यिनै साधनहरूबाट आपराधिक गतिविधिहरू पनि बढिरहेका छन् ।

इन्टरनेटको सकारात्मक पक्ष हेर्दा, यो शिक्षामा क्रान्ति ल्याउने माध्यम बनेको छ । किसानहरूले मल, बीउ, मौसमको जानकारी इन्टरनेटबाट पाउन थालेका छन् । शिक्षकहरूले पढाउने शैली इन्टरनेटबाट सिक्न थालेका छन् । चिकित्सकहरूले डिजिटल माध्यमबाट बिरामीको अवस्था बुझ्न थालेका छन् । सामाजिक सञ्जालमार्फत अप्ठ्यारोमा परेका मानिसहरूले सहयोग माग्न थालेका छन् । विभिन्न सरकारी सेवा, रोजगारी सूचना, फाराम भर्ने काम, आर्थिक कारोबारजस्ता धेरै कार्यहरू इन्टरनेटकै भरमा सहज भइरहेका छन् ।

तर इन्टरनेटको दुरुपयोग गर्दा भयावह असरहरू देखिन्छन् । किशोर–किशोरीहरू अश्लील सामग्री अर्थात् पोर्नमा लिप्त भइरहेका छन् । यस्ता सामग्री हेर्दा मानसिक विकासमा असर गर्छ, सोचाइमा विकृति ल्याउँछ र यौनजन्य अपराधतर्फ आकर्षित गराउँछ । किशोरहरूबीच हुने 'सेक्स्टिङ' अर्थात् यौनजन्य कुराकानी वा तस्वीर आदानप्रदान गर्ने कार्य अझ गम्भीर विषय हो । एकपटक विश्वास गरेर पठाइएको अश्लील तस्वीर पछि साइबर ब्ल्याकमेलिङको कारण बन्न सक्छ ।

सामाजिक सञ्जालले सस्तो लोकप्रियता दिने माध्यमको रूपमा काम गरिरहेको छ । मानिसहरूले आफ्ना दैनिक गतिविधि, व्यक्तिगत भावना वा विचारहरू सार्वजनिक रूपमा राख्न थालेका छन् । कतिपय यस्ता पोस्टहरूले अन्य व्यक्तिको आत्मसम्मानमा ठेस पुर्‍याउने काम गर्छन् । बालबालिका र किशोरहरू अनलाइन ट्रेन्ड पछ्याउने नाममा आत्मग्लानि, डिप्रेशन, डर र सामाजिक दूरीको अनुभव गर्न थालेका छन् ।

इन्टरनेटमार्फत डिजिटल ठगी पनि व्यापक बनेको छ । भ्रामक वेबसाइट, झुठो अफर, अविश्वसनीय मोबाइल एपमार्फत पैसा ठग्ने कार्य भइरहेको छ । कतिपय ठगहरूले अनलाइनमार्फत क्रिप्टोकरेन्सी (जस्तै बिट्कोइन) प्रयोग गरी अवैध कमाइ लुकाउने प्रयास गरेका छन् । क्रिप्टोकरेन्सी प्रयोग गरी सम्पत्ति लुकाउने र मनी लन्डरिङ गर्ने गिरोहहरू सक्रिय छन् । यस्ता कारोबार नेपालको कानुनअनुसार निषेधित भए पनि मोबाइल इन्टरनेटको पहुँचसँगै नियन्त्रण गर्न गाह्रो बन्दै गएको छ ।

सामाजिक सञ्जाल र इन्टरनेटको अर्को खतरा भनेको ‘डार्कनेट’ हो । डार्कनेट भन्नाले त्यस्तो इन्टरनेटको भाग बुझिन्छ जुन सामान्य ब्राउजर वा सर्च इन्जिनबाट प्रयोग गर्न सकिँदैन । यहाँ लागूपदार्थ, हतियार, मानव तस्करी, अश्लीलता, ह्याकिङका उपकरणहरू र अन्य आपराधिक सामग्रीहरू किनबेच हुने गर्छन् । यो कानुनी दृष्टिले पूर्णतः अवैध छ । प्रयोगकर्ताले आफ्नो पहिचान लुकाएर यस्तो नेटवर्क प्रयोग गर्न सक्दछन् । नेपालका केही शिक्षित युवाहरू पनि डार्कनेटप्रति आकर्षित हुन थालेका छन्, जुन चिन्ताको विषय हो ।

इन्टरनेट सुरक्षाको पक्ष कमजोर हुँदा साइबर अपराधीहरूले विभिन्न तरिकाबाट ह्याकिङ, डेटाचोरी, पासवर्ड क्र्याकिङ, र व्यक्तिगत जानकारीको दुरुपयोग गर्न थालेका छन् । महिलाहरूलाई लक्षित गरेर ‘मोरफिङ’ अर्थात् तस्बिरलाई सम्पादन गरी अश्लील बनाउने प्रवृत्तिले उनीहरूको मानसिक अवस्था बिगार्ने काम गरेको छ । फेसबुक, इन्स्टाग्राम, टिकटकजस्ता प्लेटफर्ममा नक्कली प्रोफाइल बनाइ मानहानी गर्ने क्रम बढ्दो छ । यस्तो आपराधिक कार्यविरुद्ध कानुनी सहारा लिन सकिन्छ, तर प्रायः पीडितहरूले लाज वा डरका कारण उजुरी दर्ता गर्दैनन् ।

युवा पुस्तामा देखिएको इन्टरनेटको लत पनि समाजको अर्को चुनौती बनेको छ । समयको व्यवस्थापन गर्न नसक्ने, कामको बीचमा बारम्बार मोबाइल हेर्ने, पढाइ वा करियरप्रति चासो नदेखाउने, सम्बन्धहरूमा दूरी बढ्ने – यी सबै इन्टरनेट लतका असर हुन् । विशेष गरी रातभर पोर्न हेर्ने, गेम खेल्ने वा अनलाइन च्याटिङ गर्ने बानीले भोलिको पुस्ता कमजोर र आत्मकेन्द्रित बनाउँदै लगेको छ ।

हामीले इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालको प्रयोग सचेत भएर गर्न आवश्यक छ । सबै उमेर समूहका मानिसहरूले साइबर सुरक्षाको सामान्य ज्ञान राख्नुपर्छ । बलियो पासवर्ड बनाउने, अन्जान लिंक खोल्न नखोज्ने, नचिनेको प्रोफाइलबाट आएको सन्देशमा जवाफ नदिनेजस्ता सावधानीहरूले धेरै समस्याबाट जोगिन सकिन्छ । इन्टरनेट प्रयोग गर्दा निजता, नैतिकता र जिम्मेवारीको गहिरो बोध गर्न आवश्यक छ ।

अभिभावकहरूले आफ्ना बालबालिकाको इन्टरनेट प्रयोगमा निगरानी गर्नुपर्छ । शिक्षकहरूले कक्षामा डिजिटल साक्षरताका विषयमा पढाउनुपर्छ । सरकार र सञ्चार माध्यमहरूले इन्टरनेटको सुरक्षित प्रयोगबारे जनचेतना फैलाउने कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ । साइबर अपराध नियन्त्रण गर्न साइबर प्रहरीको भूमिका अझ प्रभावकारी बनाइनुपर्छ ।

प्रविधिले विकास, सूचना र सशक्तिकरण दिन सक्छ, तर यही प्रविधिले अपराध, हिंसा र पीडा पनि दिन सक्छ । यसको प्रयोग हामी कसरी गर्छौं भन्नेमा सबै कुरा निर्भर गर्दछ । मोबाइल इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जाललाई सही ढंगले प्रयोग गर्न सकियो भने यो हाम्रो भविष्य बनाउने साधन बन्न सक्छ, नत्र भने यो विनाशको कारण बन्न सक्छ ।

अन्ततः, इन्टरनेट प्रविधि केवल एक उपकरण हो – यसलाई सिर्जनात्मक बनाउने कि विनाशकारी बनाउने त्यो हाम्रो चेतना, विवेक र जिम्मेवारीमा निर्भर गर्छ । सुरक्षित, जिम्मेवार र रचनात्मक प्रयोग गरौँ – ताकि प्रविधिको फाइदा सबै नागरिकले पाउन सकून् ।