वास्तवमा अटिजम के हो?

आजको आधुनिक युगमा जब प्रविधिको विकास तीव्र गतिमा भइरहेको छ र समाजमा स्वास्थ्य तथा मानसिक अवस्थाहरूको बारेमा चेतना फैलिन थालेको छ, त्यही बेला एउटा यस्तो अवस्था पनि छ जुन अझै धेरै हदसम्म रहस्यमय र अपूरो बुझाइको घेराभित्र सीमित छ। त्यो अवस्था हो – अटिजम, जसलाई अंग्रेजीमा Autism Spectrum Disorder (ASD) भनिन्छ। यो केवल एउटा रोग मात्र होइन, बरु व्यक्तिको सम्पूर्ण सामाजिक व्यवहार, संचार क्षमता, सोच्ने तरिका र भावनात्मक प्रतिक्रियालाई प्रभावित पार्ने न्यूरोडेभलपमेण्टल विकार हो।

अटिजम एक प्रकारको मानसिक तथा स्नायु प्रणालीसँग सम्बन्धित विकासात्मक अवस्था हो, जसले बालबालिकाको सामाजिक अन्तरक्रिया, भाषा प्रयोग, संवेदी अनुभव र व्यवहारमा असर पुर्याउँछ। यसको नाममा समावेश “स्पेक्ट्रम” शब्दले नै यसको विविधता र गहिराइलाई संकेत गर्छ। यसमा संलग्न बच्चा वा व्यक्ति कतिपय कुरामा अत्यन्तै होशियार र तेज हुन सक्छ भने कतिपयलाई सामान्य दैनिक कार्यहरूमा पनि सहयोग आवश्यक पर्न सक्छ। यो अवस्था जन्मदेखि नै बालबालिकामा देखिन थाल्छ तर केही समस्याहरू दुई वर्षपछिबाट मात्र देखिने हुन सक्छ। यसले वातावरण, सम्बन्ध, शिक्षा र आत्मविश्वासमा प्रत्यक्ष असर पार्न सक्छ। तर समयमै पहिचान, सहायक थेरापी र सहयोगात्मक व्यवहारले यस्ता व्यक्तिको जीवनमा चमत्कारी परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ।

अटिजम भएका बालबालिकामा सामाजिक अन्तरक्रियामा समस्या देखिन्छ। उनीहरूले अरूसँग आँखामा आँखाको सम्पर्क गर्न असहज महसुस गर्छन्, अरूको भावना बुझ्न गाह्रो हुन्छ, सामाजिक समूह वा खेलमा सहभागी हुन चाहँदैनन् वा अरूको हाउभाउ बुझ्न सक्दैनन्। यस्ता बालबालिकाले बोल्न ढिलो गर्छन्, दोहोरिने शब्द वा वाक्य प्रयोग गर्छन्, संकेत भाषा बुझ्न गाह्रो हुन्छ, अचम्मका आवाज निकाल्न सक्छन् वा अत्यधिक शान्त रहन्छन्। उनीहरू बारम्बार हात हल्लाउने, उफ्रने, आफैंलाई घुमाउने जस्ता दोहोरिने व्यवहार गर्छन्। कुनै निश्चित दिनचर्यामा मात्र रमाउँछन्, नयाँ व्यक्ति वा स्थानले डर पैदा गराउँछ, र गन्ध, प्रकाश वा आवाजप्रति असामान्य प्रतिक्रिया देखाउँछन्। केही बालबालिका खेल खेल्दैनन्, अरूजस्तै सिक्नमा ढिलो गर्छन् र सामाजिक सम्बन्ध विकासमा पछि पर्छन्।

हालसम्म अटिजम हुने सटीक कारण वैज्ञानिक रूपमा प्रमाणित छैन। तर विभिन्न अनुसन्धानले केही सम्भावित कारणहरू औंल्याएका छन्। जस्तै, आनुवंशिक कारण – परिवारमा कसैलाई अटिजम भएमा अर्को सन्तानमा पनि यसको सम्भावना बढ्छ। केही जीनहरूको परिवर्तनले मस्तिष्कको विकासमा असर पुर्याउँछ। त्यस्तै, मस्तिष्कको विकासमा अवरोध, गर्भावस्थामा अक्सिजनको कमी, संक्रमण, वा हानिकारक रसायनको सम्पर्कले मस्तिष्कको सामान्य विकासमा समस्या आउन सक्छ। वातावरणीय प्रभावहरू – गर्भावस्थामा अत्यधिक तनाव, धुवाँ वा प्रदूषणमा लामो समयसम्म रहनु अटिजमको सम्भावना बढाउने कारक मानिन्छ। साथै, समयभन्दा अघि जन्मनु, आमाको पोषणमा कमी, वा जन्मपछिको दीर्घकालीन स्वास्थ्य समस्या पनि यसका कारण बन्न सक्छन्।

बिज्ञानका अनुसार अहिले सम्म अटिजमको कुनै पूर्ण उपचार छैन। यसको अर्थ यो हो कि यो अवस्था कुनै औषधिले एकैचोटि निको पार्न सकिँदैन। तर समयमै पहिचान गरी सही थेरापी, अभ्यास र सामाजिक सहयोगद्वारा यसको असरलाई कम गर्न सकिन्छ। यदि बच्चाको दुई वर्षको उमेरभित्र लक्षणहरू देखिए र तुरुन्तै परीक्षण गरियो भने थेरापीको प्रभाव धेरै सकारात्मक हुन सक्छ। बच्चाले आत्मनिर्भर भएर शिक्षा, रोजगारी, र सामाजिक जीवनमा भाग लिन सक्ने सम्भावना उच्च हुन्छ।

अटिजमको उपचार कुनै एकल विधिमा आधारित हुँदैन। यो एक साझा प्रयास हो, जसमा बाल चिकित्सक, मनोवैज्ञानिक, भाषाविद्, अभिभावक र शिक्षक सबैको सक्रिय भूमिकाको आवश्यकता पर्छ। व्यवहारिक थेरापी अर्थात थेरापीले बच्चामा सकारात्मक व्यवहार बढाउने र नकारात्मक क्रियाकलापहरू घटाउने अभ्यास गराइन्छ। बोल्ने क्षमता नभएका वा ढिलो बोल्ने बच्चालाई भाषा चिकित्सकले संकेत भाषा, ईशारा प्रयोग र संवाद सीप सिकाउने काम गर्छन्। शारीरिक र व्यावसायिक थेरापीमार्फत बच्चालाई दैनिक गतिविधिहरू गर्न सहज बनाइन्छ। सामाजिक सीप विकास थेरापीले बच्चालाई कसरी संवाद गर्ने, अरूसँग कसरी व्यवहार गर्ने, कसरी समस्या समाधान गर्ने भन्ने कुरा सिकाउँछ। यद्यपि अटिजमको लागि कुनै प्रत्यक्ष औषधि छैन, तर चञ्चलता, डिप्रेशन वा अत्यधिक आक्रोश जस्ता लक्षणको व्यवस्थापनका लागि चिकित्सकले औषधि सल्लाह दिन सक्छन्।

अटिजम भएका बालबालिकालाई समाजमा समावेश गर्न अभिभावकको भूमिका अत्यन्तै महत्वपूर्ण हुन्छ। धैर्य, प्रेम र निरन्तर सहयोगले उनीहरूको आत्मविश्वास बढाउन सकिन्छ। अभिभावकले बच्चाको हरेक गतिविधिमा भाग लिनु, थेरापीमा संलग्न हुनु र प्रगतिको मूल्याङ्कन गरिरहनु अत्यावश्यक छ। बच्चालाई अरूजस्तो नठान्नु, उनीहरूको क्षमता बुझ्नु र प्रोत्साहन गर्नु, घरमै नियमित अभ्यास गर्नु र स्कूलमा शिक्षकसँग सम्पर्कमा रहनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

नेपालमा पछिल्ला वर्षहरूमा स्वास्थ्यका विविध पक्षहरूमा सुधार हुँदै आए पनि अटिजम जस्तो संवेदनशील विषयमा अझै थुप्रै चुनौतीहरू छन्। जनचेतनाको अभाव, योग्य थेरापिस्टहरूको कमी, विशेष शिक्षालयहरूको अभाव र आर्थिक पहुँचको सीमितता प्रमुख समस्या हुन्। धेरै अभिभावकहरू लाज, डर वा सामाजिक कलंकको डरले उपचारमा ढिलाइ गर्छन्। सरकारी तवरबाट पनि अहिले अटिजमसम्बन्धी विषयहरूमा क्रमशः ध्यान दिन थालिएको देखिन्छ। यद्यपि, केही गैरसरकारी संस्था, बाल अस्पतालहरू र सामाजिक अभियन्ताहरू यस क्षेत्रमा सक्रियरूपमा काम गरिरहेका छन्।

सरकारले राष्ट्रिय स्तरमा विशेष शिक्षा र थेरापी सेवाहरूको विस्तार गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। सबै जिल्लामा न्यूनतम एक थेरापी केन्द्र, विशेष शिक्षा शिक्षकको तालीम र अभिभावक सचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु जरूरी छ। हामी सबैले मिलेर समाजमा एक समावेशी र समर्थनशील वातावरण बनाउनु पर्छ।

अटिजम कुनै लाजको विषय होइन। यो एउटा अवस्था हो, जसलाई सही बुझाइ, वैज्ञानिक उपचार र मानवीय संवेदनाले व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ। सही समयमा गरिएको प्रयासले उनीहरूलाई पनि आत्मनिर्भर र सफल बनाउने बाटो खोल्न सक्छ।

अटिजम एउटा जटिल र विविधतायुक्त अवस्था हो, जुन हरेक व्यक्तिमा फरक तरिकाले प्रकट हुन्छ। यसको पूर्ण उपचार नभए पनि समयमै पहिचान, सही उपचार र प्रेमपुर्ण साथद्वारा बच्चाको जीवनमा गहिरो प्रभाव पार्न सकिन्छ। समाज, सरकार, शिक्षक र अभिभावक सबैको संयुक्त प्रयासले मात्र यस्तो बालबालिकाको उज्यालो भविष्य सुनिश्चित गर्न सकिन्छ।